Gwefan llywodraeth y DU

Dogfennau hanesyddol pwysig

Ffynonellau allweddol

Ceir dogfennau allweddol yn ymwneud â hanes y Deyrnas Unedig yn yr Archifau Cenedlaethol, yn y Llyfrgell Brydeinig ac yn yr Archifau Seneddol.

Mae llawer o wybodaeth ar gael ar-lein a rhestrir rhai ffynonellau eraill isod.

• Archifau Cenedlaethol Opens new window

• Y Llyfrgell Brydeinig Opens new window

Magna Carta

Mae Magna Carta yn aml yn cael ei ystyried yn gonglfaen rhyddid a'r prif amddiffyniad rhag rheolaeth fympwyol ac anghyfiawn yn Lloegr. Mewn gwirionedd, ychydig o ddatganiadau cyffredinol o egwyddor sydd ynddo, a'r hyn a geir yw cyfres o gonsesiynau a orfodwyd ar y Brenin John gan ei farwniaid gwrthryfelgar yn 1215. Fodd bynnag, sefydlodd Magna Carta am y tro cyntaf egwyddor gyfansoddiadol arwyddocaol iawn, sef y gellid cyfyngu ar bŵer y brenin drwy grant ysgrifenedig.

Mae pedwar copi o'r grant gwreiddiol hwn wedi goroesi. Mae dau yn y Llyfrgell Brydeinig tra bo'r ddau arall yn archifau cadeirlannau Lincoln a Salisbury.

• Magna Carta yn y Llyfrgell Brydeinig Opens new window

Mesur Iawnderau 1689

Ar ôl yr arbrofion cyfansoddiadol byrhoedlog a gafwyd ar ôl y Rhyfel Cartref, ymgorfforwyd goruchafiaeth y Senedd yn y Mesur Iawnderau a basiwyd ym mis Rhagfyr 1689.

• Mesur Iawnderau 1689 Opens new window

Uno gyda'r Alban 1707

Yn yr 16eg ganrif, roedd deddfwriaeth wedi uno Cymru a Lloegr. Ym 1707 pasiwyd Deddfau Uno gan Seneddau Lloegr a'r Alban, gan ffurfio Teyrnas Unedig Prydain Fawr. Roedd y Deddfau hyn yn diddymu Senedd yr Alban ac yn trosglwyddo cynrychiolwyr yr Alban i San Steffan.

• Uno'r deyrnas Opens new window

Iwerddon

Creodd Deddf Uno 1800 'Deyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon.' Daeth 'hunanlywodraeth' i Iwerddon yn un o brif faterion diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Rhannodd Deddf Llywodraeth Iwerddon 1920 Iwerddon gan wneud Gogledd Iwerddon yn rhan o'r Deyrnas Unedig.

• Deddf Uno 1800 Opens new window

Yr hawl i bleidleisio

Ar ddechrau'r 19eg ganrif ym Mhrydain, ychydig iawn o bobl oedd yn cael pleidleisio. Rhoddodd Deddf Ddiwygio 1832 y bleidlais yn y trefi dim ond i ddynion a oedd yn berchen ar eiddo gyda gwerth blynyddol o £10. Ni chafwyd pleidlais i bob oedolyn ym Mhrydain, gan gynnwys hawliau pleidleisio i ferched (ond nid i rai o dan 30), tan fis Chwefror 1918.

• Hawl i bleidleisio Opens new window

Treftadaeth ddiwylliannol

Adrannau a sefydliadau allweddol

Yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon sy'n gyfrifol am bolisi'r llywodraeth ar y celfyddydau, chwaraeon, y loteri genedlaethol, twristiaeth, llyfrgelloedd, amgueddfeydd ac orielau, darlledu, ffilm, y diwydiant cerddoriaeth, rheoleiddio a rhyddid y wasg, trwyddedu, hapchwarae a'r amgylchedd hanesyddol.

Mae hefyd yn gyfrifol am restru adeiladau hanesyddol a chofrestru henebion, darparu trwyddedau allforio ar gyfer nwyddau diwylliannol, rheoli casgliad celf y llywodraeth ac am Asiantaeth y Parciau Brenhinol.

English Heritage sy'n cynnal ac yn gofalu am amgylchedd hanesyddol Lloegr. Mae'n ceisio helpu pobl i ddeall a gwerthfawrogi pam fod y tirluniau a'r adeiladau hanesyddol o'u cwmpas yn bwysig.

• Yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon Opens new window

• English Heritage Opens new window

Safleoedd Treftadaeth y Byd Unesco

Mae gan y Deyrnas Unedig 23 o safleoedd treftadaeth diwylliannol a naturiol sydd wedi'u rhestru gan Unesco.

• Safleoedd Treftadaeth y Byd yn y DU Opens new window