Gwefan llywodraeth y DU

Cynrychioli'r gymuned

Caiff cynghorwyr eu hethol gan y gymuned leol ac maent yno i'w chynrychioli. Mae pob cynghorydd yn cynrychioli ardal a elwir yn ward am bedair blynedd. Mae mwy na 20,000 o gynghorwyr etholedig yng Nghymru a Lloegr, sy'n cynrychioli eu cymunedau mewn 410 o awdurdodau lleol.

Mae gwaith cynghorydd yn cynnwys cynnal cymorthfeydd i helpu pobl leol, cefnogi mudiadau lleol, ymgyrchu ar faterion lleol, a datblygu cysylltiadau gyda phob rhan o'r gymuned.

Nid yw cynghorwyr yn cael tâl neu gyflog, ond cânt hawlio costau treuliau a lwfansau i dalu am rai o gostau cyflawni eu dyletswyddau cyhoeddus. Nid ydynt yn gweithio i'r cyngor. Mae'r cynghorwyr etholedig yn darparu'r polisïau, ac yna bydd gweithwyr cyflogedig (swyddogion y cyngor) yn eu rhoi ar waith.

• Etholiadau llywodraeth leol

Cysylltu â'ch cynghorydd lleol

Os ydych yn dymuno lleisio'ch barn am unrhyw faterion gyda'ch cynghorydd lleol, gallwch gysylltu ag ef drwy eich awdurdod lleol neu gallwch fynd i gymhorthfa’r cynghorydd i gael cyngor. Mae cymorthfeydd cyngor ar gael i bobl leol ofyn am gymorth neu gyngor, i wneud cwyn neu i holi am wasanaethau’r awdurdod leol.

Bydd gan eich cyngor restr o enwau a manylion cyswllt y cynghorwyr. Bydd y dolenni isod yn gofyn i chi deipio ble'r ydych chi'n byw cyn mynd â chi at wefan eich awdurdod lleol.

• Cael gwybod am eich cynghorwyr lleol Opens new window

• Cael gwybod am gymorthfeydd cyngor cynghorwyr Opens new window

Gwneud penderfyniadau a chraffu

Mae gan wahanol gynghorau wahanol ddulliau o wneud penderfyniadau. Ers y flwyddyn 2000, mae'r rhan fwyaf o'r cynghorau yn Lloegr wedi sefydlu grŵp gweithredol bach sy'n gyfrifol am fusnes cyffredinol y cyngor. Mae ei benderfyniadau yn agored i graffu arnynt gan wahanol grwpiau o gynghorwyr sy'n cyfarfod mewn panelau trosolwg a chraffu, i edrych ar yr hyn y mae'r cyngor yn ei wneud a'i fonitro.

Yn aml, mae gan gynghorau llai strwythur pwyllgor sy'n ymdrin â gwahanol agweddau ar fusnes y cyngor, yn hytrach na phanelau gweithredol a chraffu.

Er bod y cyngor llawn (cyfarfod o holl aelodau'r cyngor) mewn theori'n gyfrifol am bob penderfyniad a wneir, o safbwynt ymarferol, mae’r rhan fwyaf o'r gwaith yn cael ei ddirprwyo i grwpiau llai o gynghorwyr neu swyddogion y cyngor (gweithwyr).

Pwrpas y trefniadau yw sicrhau bod pobl yn gwybod pwy yn y cyngor sy'n gyfrifol am wneud penderfyniadau, sut y gallant gyfrannu at wneud penderfyniadau, a sut y gallant ddal y rhai sy'n gwneud penderfyniadau'n atebol.

Cyfarfodydd y Cyngor

Cewch fynd i'r rhan fwyaf o gyfarfodydd y cyngor, ond fel rheol, ni chewch siarad yn y cyfarfodydd hynny.

Rhaid i bob cyngor gyhoeddi 'blaengynllun gwaith' a fydd yn rhestru'r penderfyniadau allweddol a wneir dros y misoedd nesaf. Byddant hefyd yn cyhoeddi papurau cyfarfod o leiaf bump diwrnod gwaith ymlaen llaw, ac ar ôl hynny byddant yn cyhoeddi cofnodion y cyfarfod, a fydd yn crynhoi'r penderfyniadau a wnaed.

Dim ond mewn amgylchiadau prin y gall awdurdodau lleol atal y cyhoedd rhag mynd i gyfarfodydd a dal papurau yn ôl.

• Cael gwybod am gyfarfodydd cynghorau lleol Opens new window

• Chwilio am gofnodion, agendâu ac adroddiadau cynghorau Opens new window

Datgan buddiant

Mae pob cynghorydd lleol yn cydymffurfio â chod ymddygiad. Fel rhan o hyn mae'n ofynnol iddynt ddatgan buddiant ariannol neu roi gwybod am anrhegion neu letygarwch a gânt a allai ddylanwadu ar unrhyw benderfyniadau a wneir.

Gofynnir i'ch awdurdod lleol gyhoeddi'r datganiadau hyn a gallwch, fel arfer, gael gafael ar yr wybodaeth drwy gyfrwng gwefan yr awdurdod neu yn neuadd y dref.

• Cael gwybod am ddatganiadau budd cynghorwyr Opens new window

Dod yn gynghorydd

Mae’n bosib i chi benderfynu dod yn gynghorydd er mwyn gwneud y canlynol:

• gwasanaethu eich cymuned
• newid pethau yn eich cymuned
• dilyn eich daliadau gwleidyddol

Cewch wybod mwy am sut beth yw bod yn gynghorydd ar wefan 'Be a councillor' neu drwy holi eich cyngor lleol. Mae’n syniad da cael gwybod sut mae’ch cyngor yn cefnogi cynghorwyr, er enghraifft:

• costau teithio a lwfansau ar gyfer bwyd a diod
• hyfforddiant
• unrhyw offer posib y bydd ei angen arnoch

Cael eich ethol

I gael eich ethol yn gynghorydd lleol bydd angen i chi fod yn 18 mlwydd oed neu’n hŷn, yn ogystal ag yn un o ddinasyddion Prydain, y Gymanwlad, Iwerddon neu’r Undeb Ewropeaidd. Bydd hefyd angen i chi fedru dweud ‘ydw’ i un neu ragor o’r cwestiynau hyn:

• ydych chi wedi’ch cofrestru i bleidleisio yn yr ardal
• ydych chi wedi rhentu tir neu eiddo yn yr ardal, neu wedi bod yn berchen arno, am y 12 mis diwethaf i gyd
• ydych chi wedi dal swydd yn yr ardal yn ystod y 12 mis diwethaf
• ydych chi wedi byw yn yr ardal am y 12 mis diwethaf i gyd

Os nad ydych chi’n perthyn i blaid wleidyddol, cewch sefyll fel cynghorydd annibynnol. Os oes arnoch eisiau cefnogaeth plaid, bydd yn rhaid i chi:

• ymuno â phlaid
• cael y blaid i’ch dewis chi fel ei hymgeisydd cyn yr etholiad

Ni chewch sefyll mewn etholiad os ydych chi wedi’ch gwahardd, er enghraifft, os ydych chi’n gweithio i’r cyngor, neu os ydych chi wedi bod yn y carchar yn ddiweddar. Mae’r ystod llawn o waharddiadau ar gyfer etholiadau lleol yn gymhleth a cheir rhai eithriadau. Dylech gysylltu â'ch cyngor lleol i gael cyngor.

Sut i wneud cais

Dylech gysylltu â’ch cyngor lleol i gael cyngor a chymorth ynglŷn â’r broses. Bydd angen i chi gwblhau rhai ffurflenni y gallwch ddod o hyd iddynt ar wefan y Comisiwn Etholiadol.

• Bod yn gynghorydd Opens new window

• Gwybodaeth a chanllawiau ar gyfer bod yn gynghorydd Opens new window

• Cael gwybod am eich cynghorwyr lleol Opens new window

• Etholiadau llywodraeth leol